Update bouwadvies, februari 2022

In C't IT-magazine voor de liefhebber van maart 2022 staat een redelijk uitgebreid bouwadvies voor een stille all-round pc. Niet echt geschikt om te gamen, maar wel voor fotobewerking. Dat artikel komt redelijk overeen met mijn hieronder beschreven ervaringen; het is allemaal heel herkenbaar. De opvolger van 'mijn' processor, dat is inmiddels de AMD Ryzen 5 5600G, wordt gebruikt - dus met een ingebouwde grafische processor en geschikt voor 4K. Deze keuze is mede geïnspireerd door de schandelijk hoge prijzen van de huidige grafische kaarten, al wordt ook een alternatief geboden met een eenvoudige grafische kaart. Die variant raad ik echter niet aan voor 4K-gebruik. Ook het verhaal over het updaten van het BIOS komt er in voor. Mijn advies voor zelfbouwers zou zijn: lees mijn verhaal en volg nauwgezet de bestellijst en de bouwinstructies van C't. De kosten bedragen een kleine €800, exclusief monitor en Windows. Het grote voordeel is dat je een 'geteste' PC in elkaar zet waarvan de onderdelen met elkaar kloppen. Het avontuur van zelf uitdenken hoef je dan niet meer te beleven. 

De 4K-puzzel

Een 4K-monitor toont 3840 x 2160 pixels, ten opzichte van full-HD twee keer zo veel in de hoogte zowel als in de breedte.

Een monitor wordt vanuit de computer door de grafische kaart van beeldsignaal voorzien. Mijn oude grafische kaart kan geen 4K-signaal leveren.

Er moest dus, zo leek het, een nieuwe grafische kaart komen. Moderne grafische kaarten passen niet in mijn negen jaar oude moederbord. Lang verhaal kort: er moest een nieuwe computer komen.

De grote vraag werd vervolgens, aan welke eisen de combinatie van moederbord, processor, geheugen en grafische kaart zou moeten voldoen om een 4k-monitor aan te sturen.

De ellende is, dat je met het stellen van vragen over grafische kaarten e.d. terecht komt in de gamerswereld. Die wereld speelt zich nog hoofdzakelijk af op full-HD monitoren en nog nauwelijks in 4K, maar stelt wel extreme eisen aan de grafische kaart. En ik wil niet gamen, maar fotobewerken. Het is op internet, hoe vreemd het ook klinkt, nauwelijks mogelijk een goed advies te vinden over 4K en fotobewerking. Fotobladen hullen zich in vaagheid en raden voor de zekerheid meer hardware aan dan nodig is. Aan video-bewerking, waar het al snel over gaat, worden andere eisen gesteld dan aan het verhoudingsgewijs rustige fotobewerken.

Voor het aansturen van een 4K-monitor heb je geen afzonderlijke grafische kaart nodig

Eigen schuld van Intel: doordat ze een puinhoop hebben gemaakt van hun productie waren hun chips langere tijd schaars en (nog steeds) relatief duur.

Ik kwam er achter, dat concurrent AMD processors (CPU's) fabriceert met een ingebouwde grafische eenheid. De tests op internet van deze CPU's worden gedaan met… games. Daarbij gaat het over het renderen van een beeld met zoveel mogelijk details bij full HD, met zo hoog mogelijke verversingsfrequentie. Het wemelt van de grafieken en benchmarks. De beide AMD-CPU's komen er niet slecht af als je niet te hoge eisen stelt; het zijn middenklasse-CPU's. De conclusie luidt dus, dat je géén aparte grafische kaart nodig hebt als je deze processors gebruikt om een 4K-monitor aan te sturen. Je moet alleen niet zwaar gaan gamen. Ik koos de AMD Ryzen 5 2400G.

Voor de zekerheid heb ik een aparte processorkoeler gekocht. De bij de CPU meegeleverde koeler schijnt bij zwaardere belasting meer lawaai te maken, al lees ik ook reviews die melden dat het met de herrie - ook onder belasting - wel meevalt. Ik ben er bij een omgevingstemperatuur van 20^oC nog niet in geslaagd de CPU warmer te krijgen dan 32^oC, dus dat gaat voortreffelijk. Let er op, dat je 'koeltoren' in de kast past, sommige zijn vrij hoog. Deze Ryzens laten zich overklokken, al heb ik nog geen aanleiding gezien daar aan te beginnen.

Aanvulling: later heb ik een 3D-rendering-project gedraaid met Meshroom. Bij een omgevingstemperatuur van 25^oC en een volbelasting van alle 8 cores op 100% steeg de temperatuur van de Ryzen naar maximaal 57^oC, dat lijkt me prima ;-)

Deze CPU werkt voor mij prima, maar ik ben dan ook geen veel-fotograaf die wel even honderd raws in batch verwerkt. Ik heb geen idee of deze CPU in een dergelijk geval door de mand valt. 4K-video van YouTube wordt soepel afgespeeld.

Toevoeging 1: inmiddels lees ik in C'T magazine voor computertechniek nr 7-8 2018 enkele artikelen over CPU's en moederborden. Eigenlijk schrijft dit blad voor het eerst iets concreets over de aansturing van 4K-schermen: "We hebben zes moederborden getest met B360 en minimaal een DisplayPort-bus (DP 1.2). Daarmee kan de in Coffee-Lake-processors ingebouwde, zuinige UHD Graphics ook Ultra-HD- en 4K-schermen aansturen met 60 Hz." Een B360 chipset is voor Intel-processors; de Coffee-Lake is een klasse waarin bijvoorbeeld de populaire Intel Core i5 8400 CPU valt met ingebouwde grafische processor Intel UHD Graphics 630 (à €215). Conclusie: de truc mét 4K zónder grafische kaart is ook mogelijk met Intel.

Toevoeging 2: in C'T magazine voor computertechniek nr 4 2021 lees ik het volgende: "De IGP’s [integrated graphic processors, KM] zijn ook krachtig genoeg voor algemene beeld- en videobewerking. Slechts enkele complexe filters, zoals voor soepeler overgangen of crossfades met effecten bij videobewerking, worden merkbaar versneld door een dure GeForce of Radeon." Genoemd werd o.a. de Ryzen 5 3400G, dat is de opvolger van mijn processor.

Duidelijke taal: voor gewone fotobewerking heb je géén aparte grafische kaart nodig.

Het moederbord, Catch 22...

Bij die processor moest een moederbord worden gekozen. Dat is werkelijk de moeilijkste puzzel. Je kunt ook niet spieken bij de specificaties van kant-en-klare PC's in de vakhandel, want daarin wordt nooit het moederbord vermeld. Daaruit leid ik af dat per definitie de goedkoopst mogelijke versie wordt gebruikt. Ik koos een AM4 moederbord met een B450 chipset. Het mijne is wat te zwaar, eigenlijk een gaming-moederbord, maar ik heb het op de groei gekocht. Ik kan er later geheugen bij plaatsen, en als de prestaties van de ingebouwde grafische processor mochten tegenvallen, kan ik een aparte grafische kaart inbouwen. Ik heb er op gelet dat er een moderne B450 chipset op zit. De iets oudere, goedkopere B350 chipsets zijn ook bruikbaar met de AMD-CPU's met ingebouwde grafische unit, maar dan moet je éérst het UEFI (nieuwe term voor BIOS) updaten - en dat gaat alleen met een werkende processor. En de nieuwe processor werkt niet met het oude UEFI - een typische Catch 22. Onduidelijk? Je moet dus een oude processor hebben om het UEFI te updaten waarna je nieuwe processor ook werkt. Pfff...

Dan maar een wat duurder, in één keer werkend moederbord. Het zou goed kunnen dat jongere versies van de B350-borden inmiddels wel zijn aangepast aan de AMD-CPU's. Voor meer informatie over Ryzen CPU's en de meest geschikte chipsets verwijs ik naar PC Magazin, al vind ik dat daar niet hard genoeg wordt gewaarschuwd voor de Catch-22.

Verder moet je er op letten dat het moederbord zelf een DisplayPort-uitgang heeft om de stekker van je monitor in te steken. Als je immers geen grafische kaart inbouwt met zo'n aansluiting, moet het moederbord zelf zo'n connector hebben... Gamers bepalen een groot deel van de afzetmarkt. Omdat zij leunen op een afzonderlijke grafische kaart, is de aanwezigheid van een DisplayPort-connector op het moederbord niet meer zo vanzelfsprekend. Vele moederborden zijn dus niet geschikt voor het gebruiken van een 4K-monitor met een CPU met ingebouwde grafische processor zónder aparte grafische kaart.

Een voeding levert meestal stroom via een '4+4'-connector. Mijn moederbord heeft echter een '8+4'-connector. Dat was even een puzzel; de 4+4 uit de voeding zijn nu geplugd in de 8 van het moederbord, maar zoiets als een passende 8+4 voeding die nuttig zou kunnen zijn bij zware inspanning (met een zware grafische kaart bijvoorbeeld) heb ik niet kunnen vinden. Misschien is het simpeler dan ik denk... Vooralsnog werkt het.

Nog een ding: ook wifi is op moederborden niet meer vanzelfsprekend, let daar op als je wifi wilt gebruiken.

Geheugen

Niet iedere geheugensoort werkt vlekkeloos met ieder moederbord. En ook niet met iedere processor. De AMD-CPU's met ingebouwde grafische unit gebruiken een deel van het werkgeheugen. Daarom wordt aanbevolen een snellere geheugensoort te kiezen. Ik koos een set van 2 x 8Gb DDR4 die werkt op 3200 MHz. Het type (CMK16GX4M2B3200C16) heb ik vergeleken met de lijst 'goedgekeurde' geheugenchips van de fabrikant van het moederbord.

In de UEFI stel je in, dat (maximaal) 2Gb van het geheugen wordt toegewezen aan de processor, zodat je 14 Gb vrije ruimte overhoudt.

Aanvulling 1: de prijs van geheugenmodules is sinds maart 2019 dramatisch gezakt. De prijs van bovengenoemde stripjes is inmiddels gehalveerd (december 2019). Ik heb dus een extra setje aangeschaft, daarmee de lege bankjes benuttend.

Aanvulling 2: ik vond op de site van het blad C't het advies de snelheid van het geheugen handmatig in te stellen op DDR4-3200. Het moederbord van MSI verlaagt standaard de snelheid naar DDR4-2666 vanwege het compatibel willen zijn met oudere Ryzen-cpu’s. "Verhoog handmatig de snelheid zoals we aanraadden naar DDR4-3200. Dit zit verstopt onder OC/DRAM Frequency. Stel de spanning in op 1,2 V (dit valt binnen de specificaties en werkt prima). Anders gebruikt het moederbord 1,35 V omdat hij uitgaat van overklokken en dat verbruikt meer energie. Verander niets aan de timings." Tja, dat moet je ook maar net zien...

Kast

Het lijkt eenvoudig, maar toch: veel kasten worden tegenwoordig geleverd zónder sleuf voor de inbouw van een DVD-drive, want gamers doen kennelijk niets met optische schijven. Kies er dus een waar je een optische drive kunt inbouwen, want veel van onze software is op schijf geleverd. Okee, ik ben ouderwets - en heb o.a. LR6 op DVD.

Moderne kasten hebben aan de lucht-aanzuigkant stoffilters. Meestal is dat aan de voorzijde en aan de onderzijde bij de voedingsventilator.

Mijn kast werd geleverd met twee ventilatoren aan de voorzijde, ik heb een extra (stille) fan gekocht die aan de achterzijde lucht uitblaast. Mijn oude PC stootte lucht uit die 9^oC warmer was dan de omgevingstemperatuur. Bij de nieuwe is dat verschil slechts 4^oC, alleen onder volle belasting (zie boven) is dat verschil 6^oC.